??نکات ناب و اخلاقی از نامه حضرت علی (علیه السلام) به مالک اشتر 

?او را فرمان می دهد به تقوای الهی ، و مقدم داشتن طاعت خدا بر هر کاری و پیروی از آنچه خداوند در کتاب خود بدان فرمان داده از واجبات و سنت های خود.

 

?باید خدای سبحان را با دل و دست و زبان یاری نماید زیرا خداوند _جل اسمه_ یاری هرکس که یاریش کند و عزت هر کس را که او را عزیز بدارد خود بر عهده گرفته است.

 

?نفس خود را هنگام شهوت ها در هم شکند و آن را از طغیان ها باز دارد. زیرا نفس، آدمی را سخت به بدی می خواند مگر آنکه خداوند رحم کند.

 

?همان گونه که تودر حق (حاکمان پیشین) می گفتی، درباره ی تو خواهند گفت.

 

?نیکوکاران را از آنچه خداوند درباره ی ایشان بر زبان مردم جاری می کند، توان شناخت. پس باید دوست داشتنی ترین اندوخته ها در نزد تو عمل نیکو باشد.

 

?بر نفس خود در آنچه برای تو حلال نیست بخل بورز که بخل ورزیدن بر خود همان انصاف دادن از خود است در آنچه دوست دارد یا اکراه دارد.

 

?مهربانی و محبت ورزیدن و لطف به رعیت را پوشش دل خود قرار ده و با آنان چونان حیوان درنده نباش.

 

?رعیت دو دسته اند: یا برادر ایمانی تو هستند یا نظیر تو در آفرینش.

لغزش ها از آنان سر می زند و خطاها بر آنان روی می آورد و گناهانی به عمد یا اشتباه مرتکب می شوند. پس همان گونه که دوست داری خداوند بخشش و چشم پوشی اش را ارزانیت کند ، تو نیز بر مردم ببخش و خطاهایشان را نادیده گیر. زیرا تو بالاتر از آنان هستی و آن که تو را حاکم (مصر) کرده بالاتر از توست و خداوند بالاتر از کسی است که تورا حاکم مصر کرده است.

 

?خداوند کفایت امور رعیت را از تو خواسته و به وسیله ی آنان تو را در عرصه آزمایش نهاده.

 

?خود را برای جنگ با خدا مهیا مساز که کیفر او را تحمل نتوان کرد و از بخشش و رحمتش بی نیاز نخواهی بود .

 

?از بخشودن گناه کسی پشیمان مشو.
بر مجازات کسی شادی مکن.
هرگز به خشمی که راه گریز از آن هست مشتاب.

 

?هرگاه سلطه و قدرتی که داری در تو نخوت و تکبر پدید آورد، به عظمت سلطنت خداوند که بالاتر از توست بنگرو قدرتش بر تو را ببین که تو آن اندازه بر خودت قدرت نداری این توجه آتش غرورت را فرو می نشاند و تندی تو را فروکش می سازد و خرد از دست رفته ات را به تو باز می گرداند.

 

?خداوند هر جباری را خوار و هر متکبری را بی مقدار می کند.

 

?اگر انصاف نورزی ستم کرده ای، و هر که خداوند دشمن او باشد عذرش را باطل نماید.

 

?هیچ چیز مانند ستمکاری نعمت خدا را دگرگون نسازد و کیفر او را سرعت نبخشد زیرا خداوند دعای ستمدیدگان را می شنود و در کمین ستمکاران است.

 

?باید محبوبترین کارها نزد تو کاری باشد که به حق نزدیکتر و در عدالت فراگیرتر و خشنودی مردم را شاملتر باشد؛ زیرا خشم توده های مردم خشنودی خواص را از بین می برد و خشم خواص در صورت خشنود بودن توده های مردم اهمیتی ندارد.

 

?خواص کسانی هستند که در دوران رفاه از همه پر خرج ترند و هگام سختی کمتر از همه یاری دهند ، بیش از همه از انصاف بیزارند و در همه خواسته هایشان اصرار می ورزند. هنگام بخشش از همه کم سپاستر و هنگام نبخشیدن از همه عذر ناپذیرترند و در رویدادهای بزرگ روزگار از همه بی صبرترند.

 

?ستون دین و جمعیت مسلمانان و سازو برگ در برابر دشمنان توده های مردمند.

 

?باید دور ترین رعیت از حریم تو و مبغوض ترین شان در نزد تو کسی باشد که بیش از دیگران عیبجوی مردم است.

 

?تا می توانی عیوب مردم را بپوشان تا خداوند آنچه را تو دوست داری بر مردم پوشیده باشد، بپوشاند.

 

?گره هر کینه ای را بگشای و رشته ی هر انتقام را ازخود قطع کن و از هرچه برایت روشن نیست چشم بپوش در تصدیق سخن چین شتاب مکن زیرا سخن چین خائن است هرچند خود را به خیرخواهی شبیه سازد.

 

?هرگز با بخیل مشورت مکن که تو را از بخشش بازدارد. و وعده ی فقر به تو دهد
و نیز با ترسو که تو را به سستی کشاند
و نیز با طمعکار که آزمندی در ستم را در نظرت زیبا سازد
بخل، ترس و حرص غرایز گوناگونی هستند که بدگمانی به خدا را در آدمی فراهم می اورد.

 

?از کسانی که ظالمی را در ستم کاری و گناهکاری را در گناهش یاری نرسانده اند (یاری بگیر در امور) رنج و خرج چنین کسانی برای تو کمتر و یاریشان به تو بهتر و مهربانی شان بر تو بیشتر و الفتشان با بیگانه کمتر  است. اینان را از خاصان و نزدیکان خود در خلوت ها و مجلس هایت قرار ده.

 

?برگزیده تو کسی باشد که از همه به گفتن سخن تلخ حق گویاتر باشد.

 

?به پارسایان و راستگویان بپیوند و آنان را چنان بپروران که تو را فراوان نستایند و به کاری که نکرده ای بیهوده شادمانت نسازند.

 

?ستایش فراوان کبر و نخوت پدید آورد و آدمی را به سرکشی کشاند.

 

?نیکوکار و بدکار نزد تو در منزلت برابر نباشد که این امر نیکوکار را به نیکوکاری بی میل سازد و بدکاران را به بدکاری تشویق نماید .

 

?باید چنان رفتار کنی که خوش گمانی رعیت را برایت فراهم آورد زیرا این خوش گمانی رنج بسیاری را از تو برمی دارد.

 

?سنت نیکویی را که بزرگان این امت به آن عمل کرده و سبب الفت میان مردم گشته و امور رعیت بر پایه ی آن سامان یافته مشکن.

سنتی پدید میاور که حتی به یکی از سنت های گذشته آسیب رساند که پاداش نیک آن برای کسی باشد که آن سنت های نیکو را بنیان گذازده و گناه آن بر تو باشد که شکسته ای.

 

?با مردم آبرومند، شریف و اهل دودمان های شایسته و خوش سابقه بپیوند. آنگاه با مردمان دلاور، شجاع، بخشنده و جوانمرد ارتباط برقرار ساز که اینان جامع بزرگواری و شاخه هایی از نیکویی هستند.

 

?از رسیدگی به امور ناچیز آنان به امید رسیدگی به کارهای بزرگشان غفل مشو زیرا الطاف کوچک تو خود جایگاهی دارد که از آن بهره مند می شوند.

 

?برگزیده ترین سران سپاهت کسی باشد که به لشکریات کمک و یاری دهد و از دارایی خود چندان به آنان عطا کند که هرینه ی آنان و خانواده هایی که از خود بر جای گذاشته اند، کفایت کند تا در جهاد با دشمن تنها یک اندیشه در سر داشته باشند.

 

?در هر کار بزرگی که بر تو دشوار آید و اموری که برایت ابهام انگیز باشد به خدا و رسولش رجوع کن.

 

?پیروی از هوی و خود رایی مجموعه ای از شاخه های ستم و خیانت است.

 

?بهبودی و صلاح دیگران در صلاح مالیات و مالیات دهندگان است و کار دیگران سامان نیابد مگر آنکه کار مالیات دهندگان سامان پذیرد.

 

?عامل ویرانی سرزمین تنگدستی مردم آن است و مردم زمانی تنگدست شوند که تمام همّ حاکمان گرد آوردن مال باشد و به ماندن خود بر سر کار بدگمان باشند و از عبرت ها کمتر سود برند.

 

?هرکس اندازه خویش را نداند به اندازه دیگران نادان تر باشد.

?سفارش به نیکی در حق بازرگانان و صنعتگران، زیرا آنان مایه های منافع اند و اسباب آسایش جامعه را پدید آورند و سودها را از سرزمین های دور دست … به سوی مملکت تو می آورند. این گروه مردمی آرام اند که از فتنه گریشان بیم نیست و اهل آشتی اند که ترسی از آسیب رسانی شان نیست.

 

?پرداختن به کارهای مهم و بزرگ تو را از ضایع کردن امور کوچک (محرومان و مستضعفان) معذور نمی سازد. هرگز به امور آنان بی اهتمام نباش.. به کارهای ضعیفانی که دستشان به تو نمی رسد رسیدگی کن همان ها که در چشم ها خوارند و مردم تحقیرشان می کنند.

 

?حق تمامش سنگین است اما خداوند گاهی آن را برای کسانی سبک می کند آنان که جویای عاقبت نیک اند. پس خود را شکیبا ساخته اند و به راست بودن آنچه خداوند وعده داده است اطمینان کرده اند.

 

?بخشی از وقت خود را برای مراجعه نیازمندان قرار ده و در آن وقت خود را از هرکار دیگری فارغ گردان… و در آن برای خدایی که تو را آفریده تواضع کن. و سپاهیان و یاران و نگهبانان و محافظان را از این مجلس دور ساز.

 

?آنچه عطا می کنی با خوش رویی عطا کن و خودداری از کمک را با مهربانی و عذر خواهی همراه ساز.

 

?کارهای هر روز را در همان روز به انجام رسان زیرا هر روز را کاری خاص است.

 

?برای رابطه خود و خداوند بهترین و بیشترین وقت ها را اختصاص ده.

 

?اگر نیتت درست باشد و مردم از آن کارها به آسایش رسند در همه وقت ها کارهایت برای خدا است.

 

?آرزو های سران سپاه را برآور ، پی در پی ثنایشان گو، و رنج و تلاش کسانی را که کوشیده اند بر زبان آور. زیرا فراوان سخن از کارهای نیکشان دلاور مرد را به هیجان می آورد و ازکارماندگان را به تلاش تشویق می کند. اگر خدا بخواهد.

 

?باید در خصوص آنچه به وسیله ی آن دین خویش را برای خداوند خالص می سازی برپاداشتن واجبات الهی باشد که ویژه ی خداوند است. بنابراین در بخشی از شبانه روز تن خود را در کار طاعت خداوند بدار.

 

?هرگاه به جماعت نماز گزاردی نماز را چنان بخوان که نه موجب نفرت مردم از جماعت شود و نه نماز را تباه سازد.

 

?پنهان ماندن زمامداران از مردم موجب ناآگاهی زمامداران از اموری که بر آنان پوشیده است، می گردد و در نتیجه امر بزرگ در نظر آنان کوچک و کار کوچک در دیده ی ایشان بزرگ جلوه می کند.

 

?زمامدار را خواص و نزدیکانی است که خوی برتری طلبی دارند، خود را بر دیگران مقدم سازند.. موجبات این احوال را قطع کن و بدین وسیله ریشه ی این مردمان را برکن. به هیچ یک از اطرافیان و خویشانت زمینی از زمین های مسلمانان واگذار مکن و نباید در تو طمع کنند که قرار دادی به سود آنان منعقد سازی که سبب زیان به همسایگان شود… در این صورت سودش برای آن طمعکاران و عیب و ننگش در دنیا و آخرت برای تو خواهد بود.

 

?حق را برای هر کسی که لازم باشد از نزدیک و دور رعایت نما … و پاداش خویش را به حساب خدا گذار هرچند اجرای حق بر زیان خویشان و نزدیکانت باشد.. آنجا که بر تو سنگین و گران می آید جویای عاقبتش باش که رعایت حق سرانجام خوشی دارد.

 

?هرگاه مردم گمان به ستم کاری تو برند، آشکارا عذر خویش را بر آنان عرضه کن و با بیان عذر خویش بدگمانی آنان را از خود بگردان.

 

?اگر با دشمنت پیمانی بستی یا او را در پوشش امان خویش درآوردی به پیمان خود وفادار بمان … خود را سپر تعهدات خوش قرار ده.

 

?مردم با همه ی هواهای گوناگون و اختلاف نظری که دارند بر هیچ یک از واجبات الهی به اندازه ی بزرگ شمردن وفای به عهد و پیمان اتفاق نظر ندارند.

 

?در عهد و پیمان، خیانت و فریب و نیرنگ جایز نیست.

 

?پیمانی نبند که راه تاویل در آن باز باشد پس از عهد بستن و استوار کردن پیمان بر عبارت های دو پهلو و ابهام انگیز تکیه مکن. نباید سختی و دشواری پیمانی که رعایت عهد الهی آن را بر تو لازم کرده، تو را خواهان فسخ آن به نحو نامشروع سازد.

?شکیبایی تو بر سختی کاری که به گشایش و عاقبت خوش آن امید بسته ای بهتر است از خیانتی که از مجازات آن بیمناک هستی.

 

?از اینکه به ناحق خون کسی را بریزی، بپرهیز زیرا هیچ چیز همچون به ناحق خونی را ریختن انتقام خدا را نزدیک نمی سازد و کیفرش بزگ نباشد و سبب زوال نعمت و پایان یافتن زمان حکومت نگردد.

 

?بپرهیزید از خودپسندی، و تکیه بر انچه تو را از خودپسندی کشاند و دوستی ستایش و تمجید مردم از تو؛ زیرا این امور در نظر شیطان از مطمئن ترین فرصت هاست برای آنکه نیکی نیکوکاران را تباه سازد.

 

?بپرهیز از اینکه احسان خود را بر مردم منت گذاری ؛ زیرا منت نهادن احسان را تباه می کند.
یا کرده ی خود را زیادتر از آنچه هست بدانی؛ زیرا زیاد شمردن کارهای خود، نور حق را در دل خاموش می کند.
یا به مردم وعده ای دهی و بخلاف آن عمل کنی؛ زیرا عمل نکردن به وعده خشم خدا و مردم را برانگیزد. خداوند متعال فرمود: “خداوند سخت خشمگین شود که چیزی بگویید و به جای نیاورید.” صف/3

 

?بپرهیزید از شتاب کردن در کاری پیش از رسیدن زمانش،
و سهل انگاری در آن وقتی که انجامش ممکن شده
و لجاجت و اصرار در آن هنگامی که ابهام انگیز باشد
و سستی در آن زمانی که آشکار شده است.
هرچیز را در جای خودش بنه و هرکار را در جایگاه مناسب خویش قرار بده.

 

?بپرهیز از آنکه چیزی را که مردم در آن برابرند به خود اختصاص دهی؛ زیرا آنچه را که به خود اختصاص داده ای از تو می ستانند و به دیگران می سپارند.

 

?هنگام خشم خویشتن دار باش و از شدت و تیزی خود بکاه و قدرت دست و تندی زبانت را نگاه دار و با خودداری از دشنام گویی به هنگام خشم و به تاخیر انداختن قهر از این امور خود را در امان بدار. تا آتش خشم فرو نشیند و زمام اختیارت را به دست گیری و این خویشتن داری را استوار نسازی مگر آنکه با یاد بازگشت به سوی پروردگارت خاطر خویش را مشغول بداری.

.

.

نامه 53

نهج البلاغه

.

.

 

 

?ش این فرمان را امام علیه السلام براى‏«اشتر نخعى‏»به هنگامى که او را فرماندار«مصر»قرار داد نوشته است و این زمانى بود که وضع زمامدار مصر«محمد بن ابو بکر»در هم ریخته و متزلزل شده بود،این فرمان از طولانى ‏ترین و جامعترین ‏فرمانهاى امام علیه السلام می‏باشد.

 

بسم الله الرحمن الرحیم

‏این دستورى است که بنده خدا على علیه السلام به‏«مالک بن حارث اشتر»… در فرمانش باو صادر فرموده است.و این فرمان را هنگامى نوشت که‏ وى را زمامدار و والى کشور مصر قرار داد تا مالیاتهاى آن سرزمین راجمع آورى کند.با دشمنان آن کشور بجنگد. باصلاح اهل آن همت گمارد.

 

و به عمران و آبادى شهرها قصبات و روستاها و قریه ‏هاى آن بپردازد.

?(نخست) او را بتقوا و ترس از خداوند،ایثار و فداکارى در راه اطاعتش‏و متابعت از آنچه در کتاب خدا قرآن بآن امر شده است فرمان مى یدهدبه:

?‏متابعت اوامرى که در کتاب الله آمده، فرائض و واجبات و سنتها،همان ‏دستوراتى که هیچکس جز با متابعت آنها روى سعادت نمى یبیند و جز با انکارو ضایع ساختن آنها در شقاوت و بدبختى واقع نمى‏شود باو فرمان میدهد که(آئین) خدا را با قلب دست و زبان یارى کند چرا که خداوند متکفل یارى کسى شده‏که او را یارى نماید و عزت کسیکه او را عزیز دارد.

 

?و نیز او فرمان مى‏ دهد که خواسته ‏هاى نابجاى خود را درهم بشکند.و به ‏هنگام وسوسه‏ هاى نفس خویشتن‏دارى را پیش گیرد زیرا که‏«نفس اماره‏»هم-واره انسان را به بدى وادار مى‏ کند، مگر آنکه رحمت الهى شامل حال او شود.

 

?اى مالک!

بدان من تو را بسوى کشورى فرستادم که پیش از تو دولتهاى‏ عادل و ستمگرى بر آن حکومت داشتند.و مردم به کارهاى تو همانگونه نظرمى‏ کنند که تو در امور زمامداران پیش از خود،و همان را درباره تو خواهندگفت که تو درباره آنها مى‏ گفتى.

 

?بدان!

افراد شایسته را به آنچه خداوند برزبان بندگانش جارى مى ‏سازد مى ‏توان شناخت،بنا بر این باید محبوبترین‏ ذخیره در پیش تو عمل صالح باشد،

زمام هوا و هوس را در دست گیر.و آنچه برایت‏ حلال نیست نسبت ‏بخود بخل روا دارزیرا؛

بخل نسبت ‏بخویشتن این است ‏که راه انصاف را در آنچه محبوب و مکروه تو است پیش‏گیرى.

قلب خویش‏را نسبت‏ بملت ‏خود مملو از رحمت و محبت و لطف کن،و همچون حیوان‏درنده‏اى نسبت‏بآنان مباش که خوردن آنان را غنیمت‏ شمارى زیرا؛

آنها دوگروه بیش نیستند؛  یا برادران دینى تواند،و یا انسانهائى همچون تو

گاه از آنها لغزش و خطا سر مى ‏زند.ناراحتیهائى بآنان عارض میگرددبدست آنان عمدا یا بطور اشتباه کارهائى انجام مى‏شود(در این موارد)از عفو و گذشت ‏خود آن مقدار بآنها عطا کن، که دوست دارى خداوند از عفوش بتوعنایت کند.زیرا؛

تو مافوق آنها،و پیشوایت مافوق تو و خداوند مافوق کسى است‏که ترا زمامدار قرارداده است!

امور آنان را بتو واگذار کرده،و بوسیله ‏آنها تو را آزمایش نموده است.

 

?هرگز خود را در مقام نبرد با خدا قرار مده!

چرا که تو تاب کیفر او را ندارى.و از عفو و رحمت او بى‏ نیاز نیستى.

هرگز ازعفو و بخششى که نموده ‏اى پشیمان مباش.و هیچگاه از کیفرى که نموده‏اى به‏ خود مبال.و نیز هرگز خشمی که پیش مى ‏آید و راه چاره دارد سرعت‏ بخرج مده.

مگو من مامورم(و بر اوضاع مسلطم)،امر مى‏ کنم و باید اطاعت ‏شود که این موجب دخول فساد در قلب و خرابى دین،و نزدیک شدن تغییر و تحول ‏در قدرت است.

 

?آنگاه که در اثر موقعیت و قدرتى که در اختیار دارى،کبر وعجب و خودپسندى در تو پدید آید،به عظمت قدرت و ملک خداوند که مافوق ‏تو است،نظر افکن. که این ترا از آن سر کشى پائین مى‏ آورد و آن شدت وتندى را از تو باز مى ‏دارد و آنچه از دستت رفته است‏ یعنى نیروى عقل و اندیشه‏ ات‏ که تحت تاثیر این خود پسندى واقع شده،بتو باز مى‏ گردد.

از همتائى درعلو و بزرگى با خداوند بر حذر باش و از تشبه به او در جبروتش خود را بر کنار دار!

چرا که خداوند هر جبارى را ذلیل و هر فرد خود پسند و متکبرى را خوار خواهدساخت.

 

?نسبت‏ به خداوند و نسبت‏ به مردم از جانب خود،و از جانب افراد خاص‏ خاندانت،و از جانب رعایائى که به آنها علاقمندى،انصاف بخرج ده، که ‏اگر چنین نکنى ستم نموده‏اى.

و کسى که به بندگان خدا ستم کند،خداوند پیش‏ از بندگانش دشمن او خواهد بود.و کسى که خداوند دشمن او باشد دلیلش راباطل مى‏ سازدو با او بجنگ مى ‏پردازد تا دست از ظلم بردارد یا توبه کند.

 

?(و بدان!)

هیچ چیزى در تغییر نعمتهاى خدا و تعجیل انتقام و کیفرش،از اصرار بر ستم سریعتر و زودرس ‏تر نیست.چرا که خداوند دعا و خواسته مظلومان را مى ‏شنود و درکمین ستمگران است.

 

باید محبوبترین کارها نزد تو امورى باشند،که به حق نزدیکتر و با عدالت موافقتر و با رضایت توده مردم هماهنگ ‏تر است.چرا که خشم توده مردم،خشنودى‏ خواص را بى ‏اثر مى‏سازد،اما ناخشنودى خاصان با رضایت عموم،جبران پذیراست.

 

?(این را نیز بدان که)احدى از رعایا از نظر هزینه زندگى در حالت صلح‏ و آسایش،بر والى سنگین‏تر و بهنگام بروز مشکلات در اعانت و همکارى‏ کمتر،و در اجراى انصاف ناراحت‏تر،و بهنگام در خواست و سؤال پر اصرارتر و پس از عطا و بخشش کم سپاس ‏تر،و بهنگام منع خواسته‏ ها دیر عذرپذیرتر،و درساعات رویاروئى با مشکلات کم استقامت‏تر،از«گروه خواص‏»نخواهند بود.

ولى پایه دین و جمعیت مسلمانان و ذخیره دفاع از دشمنان تنها«توده ملت‏»هستند!بنابر این باید گوشت‏به آنها و میلت‏با آنان باشد.

 

?باید آنها که نسبت ‏به رعیت عیبجو ترند از تو دورتر باشند زیرا،مردم عیوبى‏. دارند که والى در ستر و پوشاندن آن عیوب از همه سزاوارتر است.

در صدد مباش‏ که عیب پنهانى آنها را بدست آورى،بلکه وظیفه تو آن است که آنچه برایت ‏ظاهر گشته اصلاح کنى.و آنچه از تو مخفى ست‏، خدا درباره آن حکم مى‏ کند.

بنابر این تا آنجا که توانائى دارى عیوب مردم را پنهان ساز!تا خداوند عیوبى راکه دوست دارى براى مردم فاش نشود،مستور دارد.

 

?(با برخورد خوب) عقده‏آنها را که کینه دارند بگشا و اسباب دشمنى و عداوت را قطع کن!و از آنچه‏برایت روشن نیست تغافل نما!بتصدیق سخن چینان تعجیل مکن!زیرا آنان گر چه در لباس ناصحین‏جلوه‏گر شوند خیانت مى‏کنند.

 

? #بخیل را در مشورت خود دخالت مده!زیرا که ترا از احسان منصرف،و از تهى دستى و فقر مى ‏ترساند.

و نیز با افراد #ترسو مشورت مکن!زیرا درکارها روحیه ‏ات را تضعیف مى ‏نمایند.

همچنین #حریص را به مشاورت مگیرکه حرص را با ستم گرى در نظرت زینت مى‏دهد.

(همه آنچه درباره ای ن‏افراد گفتم)بخاطر این است که بخل و ترس و حرص و غرائز و تمایلات متعددى‏هستند که جامع آنها سوء ظن بخداى بزرگ است.

 

?بدترین وزراء کسانى هستند که وزیر زمامداران بد و اشرار پیش ازتو بوده ‏اند،کسى که با آن گناهکاران در کارها شرکت داشته نباید جز وصاحبان سر تو باشد آنها همکاران گناهکاران و برادران ستمکارانند،

درحالیکه تو بهترین جانشین را از میان مردم بجاى آنها خواهى یافت: از کسانى‏ که از نظر فکر و نفوذ اجتماعى کمتر از آنها نیستند،و در مقابل،بار گناهان آنها رابردوش ندارند،از کسانى هستند که با ستمکران در ستمشان همکارى نکرده ودر گناه شریک آنان نبوده ‏اند.این افراد هزینه ‏شان بر تو سبکتر،همکار-یشان با تو بهتر،محبتشان با تو بیشتر،و انس و الفتشان با بیگانگان کمتر است.

بنابر این آنها را از خواص و دوستان خود و راز داران خویش قرار ده!

سپس(از میان اینان)افرادى را که در گفتن حق از همه صریحتر،و درمساعدت و همراهى نسبت ‏به آنچه خداوند براى اولیایش دوست نمى ‏دارد،به توکمتر کمک مى ‏کند،مقدم دار،خواه موافق میل تو باشند یا نه.

 

?به اهل ورع وصدق و راستى بپیوند،و آنان را طورى تربیت کن که ستایش بى حد از تو نکنندو تو را نسبت ‏ به اعمال نادرستى که انجام نداده ‏اى تمجید ننمایدزیرا مدح ‏و ستایش بیش از حد عجب و خود پسندى ببار میآورد و انسان را بکبر و غرورنزدیک مى‏سازد.

 

?هرگز نباید افراد نیکوکار و بدکار در نظرت مساوى باشند زیرا این‏کار سبب مى ‏شود که افراد نیکوکار در نیکیهایشان بى رغبت ‏شوند و بدکاران در عمل ‏بدشان تشویق گردند،هر کدام از اینها را مطابق کارش پاداش ده.

 

?بدان که ‏هیچ وسیله ‏اى براى جلب اعتماد والى به وفادارى رعیت، بهتر از احسان به آنها و تخفیف هزینه ‏ها بر آنان،و عدم اجبارشان به کارى که وظیفه ندارند نیست، در این راه آنقدر بکوش تا بوفادارى آنان خوشبین شوى(و بر آنان اعتماد کنى‏که)این خوشبینى بار رنج فراوانى را از دوشت‏ برمى‏ دارد.

 

?سزاوار است‏ با آنها که بیشتر مورد احسان تو قرار گرفته ‏اند خوشبین تر باشى‏ و بعکس آنها که مورد بدرفتارى تو واقع شده ‏اند بدبین‏تر.

 

?هرگز سنت پسندیده ‏اى را که پیشوایان این امت ‏به آن عمل کرده ‏اند،و ملت ‏اسلام به آن انس و الفت گرفته و امور رعیت ‏بوسیله آن اصلاح مى‏ گردد،نقض ‏مکن.

و نیز سنت و روشى که به سنتهاى گذشته زیان وارد مى ‏سازد احداث منما

که اجر،براى کسى خواهد بود که آن سنتها را بر قرار کرده،و گناهش بر تو که ‏آنها را نقض نموده ‏اى.

 

?«با دانشمندان زیاد به گفت و گو بنشین‏»و با حکماء واندیشمندان نیز بسیار ببحث‏ بپرداز این گفتگوها و بحثها باید در باره امورى‏ باشد که بوسیله آن وضع کشورت را اصلاح مى‏ کند و آنچه موجب قوام کار مردم ‏پیش از تو بوده.

 

?(اى مالک)

بدان!مردم از گروههاى مختلف تشکیل یافته‏ اند که‏ هر کدام جز به وسیله دیگرى اصلاح و تکمیل نمى‏ شوند،و هیچ‏کدام از دیگرى‏ بى ‏نیاز نیستند.(این گروهها عبارتند)از:

 

«لشکریان خدا»،«نویسندگان عمومى و خصوصى‏»،«قضات عالى ‏و دادگستر»،«عاملان انصاف و مدارائى‏»(انتظامات داخلى)،«اهل جزیه و مالیات‏»اعم از کسانى که در پناه اسلامند و یا مسلمانند و«تجار و صنعتگران‏»و بالاخره‏«قشر پائین‏»یعنى نیازمندان و مستمندان.

براى هر کدام از این ‏گروهها خداوند سهمى را مقرر داشته و در کتاب خدا،یا سنت پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم‏ که بصورت عهد در نزد ما محفوظ است این سهم را مشخص و معین ساخته است.

 

??اما«سپاهیان‏»با اذن پروردگار حافظان و پناهگاه رعیت،زینت ‏زمامداران،عزت و شوکت دین و راههاى امنیتند.قوام رعیت جز بوسیله اینان ممکن نیست.

??از طرفى برقرارى سپاه جز بوسیله خراج(مالیات‏اسلامى) امکان‏پذیر نمى ‏باشد،زیرا با خراج براى جهاد با دشمن‏ تقویت مى‏ شوند، و براى اصلاح خود به آن تکیه مى‏ نمایند.و با آن رفع‏ نیازمندیهاى خویش را مى‏ کنند.سپس این دو گروه(سپاهیان و مالیات‏دهندگان)جز با گروه سوم قوام و پایدارى نمى ‏پذیرند و آنها عبارتند از:

??«قضات‏»و«کارگزاران دولت‏»و منشى‏ ها زیرا آنها قرار دادها و معاملات ‏را استحکام مى ‏بخشند.و مالیاتها را جمع آورى مى ‏کنند.و در ضبط امورخصوصى و عمومى مورد اعتماد و اطمینان هستند.

??و این گروهها بدون‏«تجار»و«پیشه ‏وران‏»و«صنعتگران‏»قوامى ندارند،زیرا آنها وسائل زندگى راجمع آورى مى ‏کنند.و در بازارها عرضه مى ‏نمایند.و وسائل و ابزارى را بادست ‏خود مى ‏سازند که در امکان دیگران نیست.

??سپس‏«قشر پائین‏»نیازمندان و از کار افتادگان هستند که باید با آنهامساعدت و کمک نمود،و براى هر کدام بخاطر خدا سهمى مقرر داشت.

و نیزهر یک از نیازمندان بمقدار اصلاح کارشان بر والى حق دارند.و هرگز والى ازاداى آنچه خداوند او را ملزم به آن ساخته خارج نخواهد شد، جز با اهتمام وکوشش و استعانت از خداوند،و مهیا ساختن خود بر ملازمت‏ حق و شکیبائى ‏و استقامت در برابر آن،خواه بر او سبک باشد یا سنگین.

 

?فرمانده سپاهت را کسى قرار ده که در پیش تو نسبت‏ به خدا و پیامبر و امام تو خیر-خواه‏تر از همه و پاک دل‏تر و عاقل‏تر باشد از کسانى که دیر خشم مى ‏گیرند و عذر پذیرترند،

نسبت ‏به ضعفا رئوف‏ و مهربان و در مقابل زورمندان قوى و پر قدرت، از کسانیکه مشکلات آنها رااز جاى بدر نمى ‏برد،و ضعف همراهان آنها،را به زانو در نمى ‏آورد.

 

?سپس روابط خودرا با افراد با شخصیت و اصیل و خاندانهاى صالح و خوش سابقه بر قرار ساز! و پس از آن با مردمان شجاع و سخاوتمند و افراد بزرگوار،چرا که آنها کانون‏ کرم و مراکز نیکى هستند.

آنگاه از آنان آن گونه تفقد کن که پدر و مادر ازفرزندشان تفقد و دلجوئى مى‏ کنند.

و هرگز نباید چیزى را که بوسیله آن آنها را نیرو مى ‏بخشى در نظر تو بزرگ آید.و نیز نباید لطف و محبتى که با بررسى وضع ‏آنها مى ‏نمائى هر چند اندک باشد خرد و حقیر بشمارى؛ زیرا همین لطف ومحبتهاى کم آنان را وادار به خیر خواهى و حسن ظن نسبت ‏به تو مى‏ کند.

هر-گزار بررسى جزئیات امور آنها بخاطر انجام کارهاى بزرگ ایشان،چشم ‏مپوش!زیرا همین الطاف و محبتهاى جزئى جائى براى خود دارد که از آن ‏بهره ‏بردارى مى ‏کنند و کارهاى بزرگ نیز موقعیتى دارد که خود را از آن بى ‏نیازنمى‏ دانند.

 

?فرماندهان لشکر تو باید کسانى باشند که در کمک به سپاهیان بیش از همه‏ مواسات کنند.و از امکانات خود بیشتر به آنان کمک نمایند،به حدى که هم ‏نفرات سربازان،و هم کسانیکه تحت تکفل آنها هستند اداره شوند.به طوری که همه آنها تنها به یک چیز بیندیشند و آن جهاد با دشمن است،محبت و مهربانى تونسبت ‏به آنان قلبهایشان را به تو متوجه مى ‏سازد.

 

?(بدان)

برترین چیزى که موجب ‏روشنائى چشم زمامداران مى ‏شود،بر قرارى عدالت در همه بلاد و آشکارشدن علاقه رعایا نسبت ‏بآنها است.

اما مودت و محبت آنان جز با پاکى ‏دلهایشان نسبت ‏به والیان آشکار نمى ‏گردد.و خیر خواهى آنها در صورتى مفیداست که با میل خود گرداگرد زمامداران را بگیرند،و حکومت آنها برایشان ‏سنگینى نکند و طولانى شدن مدت زمامداریشان براى این رعایا ناگوار نباشد.

میدان ‏امید سران سپاهت را توسعه بخش و پى‏ درپى آنها را تشویق کن!و کارهاى‏ مهمى که انجام داده ‏اند بر شمار.زیرا یاد آورى کارهاى نیک آنها شجاعانشان‏ را بحرکت ‏بیشتر،وادار مى‏ کند.و آنان که در کار کندى مى‏ ورزند بکار تشویق‏ مى‏ شوند انشاء الله.

سپس باید زحمات هر کدام از آنها را بدقت ‏بدانى.و هرگز زحمت ‏و تلاش کسى از آنان را به دیگرى نسبت ندهى.و ارزش خدمت او را کمتر از آنچه ‏هست‏ بحساب نیاورى،

 

?و از سوى دیگر شرافت و آبروى کسى موجب این نشودکه کار کوچکش را بزرگ بشمارى.و همچنین حقارت و کوچکى کسى موجب ‏نگردد که خدمت پر ارجش را کوچک بحساب آورى.

 

?مشکلاتى که در احکام ‏برایت پیش م ى‏آید،و امورى که بر تو مشتبه مى ‏شود بخدا و پیامبرش ارجاع ده‏ چرا که خداوند بزرگ به گروهى که علاقه داشته ارشادشان کند فرموده:

«اى کسانیکه ایمان آورده‏اید اطاعت ‏خداوند کنید و اطاعت پیامبرش‏ و اطاعت اولى الامرى که از خود شما هستند،و اگر در چیزى نزاع کردیدآنرا بخدا و رسولش باز گردانید»(سوره ‏نساء(4)،آیه‏59).

 

باز گرداندن چیزى بخداوند متمسک شدن بقرآن کریم و یافتن دستور ازآیات محکم آن است و باز گرداندن به پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم همان تمسک بسنت قطعى ‏و مورد اتفاق آن حضرت است.

 

?سپس از میان مردم،برترین فرد،در نزد خود را براى قضاوت برگزین.

‏از کسانیکه مراجعه فراوان آنها را در تنگنا قرار ندهد.و بر خورد مخالفان ‏با یکدیگر او را بخشم و کج‏ خلقى وا ندارد. در اشتباهاتش پافشارى نکند و باز گشت ‏بحق،هنگامى که براى آنها روشن شد،بر آنها سخت نباشد.

طمع را از دل بیرون کرده،و در فهم مطالب باندک تحقیق،اکتفا نکند،ازکسانى که در شبهات از همه محتاطتر،و در یافتن و تمسک بحجت و دلیل از همه ‏مصرتر باشند.با مراجعه مکرر شکایت کنندگان کمتر خسته شوند و در کشف امور شکیباتر،و بهنگام آشکار شدن حق در فصل خصومت ازهمه قاطعتر باشند.

از کسانیکه ستایش فراوان آنها را فریب ندهد،و تمجیدهاى ‏بسیار آنانرا متمایل بجانب مدح کننده نسازد،ولى البته این افراد بسیار کمند.

آنگاه با جدیت هر چه بیشتر قضاوتهاى قاضى خویش را بررسى کن و در بذل وبخشش به او سفره سخاوتت را بگستر،آنچنان که نیازمندیش از بین برود وحاجت و نیازى به مردم پیدا نکند، و از نظر منزلت و مقام آنقدر مقامش را نزدخودت بالا ببر که هیچکدام از یاران نزدیکت،به نفوذ در او طمع نکند.واز توطئه این گونه افراد در نزد تو در امان باشد. (و بداند که موقعیتش از اوبالاتر نیست که بخواهد از او شکایتى بکند) در آنچه گفتم با دقت ‏بنگر!چرا که‏ این دین اسیر دست اشرار،و وسیله هوسرانى و دنیا طلبى گروهى بوده است.

 

?سپس در کارهاى کارمندانت ‏بنگر!

و آنها را با آزمایش و امتحان به کار وادار و نه از روى میل خود و بی مشورت با دیگران؛ زیرا استبداد و تسلیم  هوی و هوس ،کانونى از شعبه‏ هاى جور و خیانت است.

و از میان آنها افرادى‏ که با تجربه ‏تر و پاکتر و پیشگامتر در اسلامند برگزین،زیرا اخلاق آنها بهتر وخانواده آنها پاکتر،و همچنین کم طمعتر و در سنجش عواقب کارها بیناترند.

سپس حقوق کافى به آنها بده زیرا این کار آنها را در اصلاح خویش تقویت‏ مى‏کند،و از خیانت در اموالی که زیر دست آنها است ‏بى ‏نیاز میسازد. بعلاوه این حجتى در برابر آنها است اگر از دستورت سر پیچى کنند یا درامانت ‏خیانت ورزند.

سپس با فرستادن ماموران مخفى راستگو و با وفا،کارهاى آنان را زیر نظر بگیر!زیرا بازرسى مداوم پنهانى،سبب مى ‏شود که آنها به امانت دارى و مداراکردن با زیردستان ترغیب شوند.

اعوان و انصار خویش راسخت زیر نظر بگیر اگر یکى از آنها دست ‏به خیانت زد و ماموران سرى تو متفقا چنین گزارشى را دادند،بهمین مقدار از شهادت قناعت کن.و اورا زیر تازیانه کیفر بگیر! و بمقدار خیانتى که انجام داده او را کیفر نما!سپس وى‏ را در مقام خوارى و مذلت ‏بنشان و نشانه خیانت را بر او بنه!و گردن بندننگ ‏و تهمت را بگردنش بیفکن! (و او را بجامعه چنان معرفى کن که عبرت دیگران گردد)

 

?«خراج‏»و«مالیات‏»را دقیقا زیر نظر بگیر.

به گونه ‏اى که صلاح مالیات‏ دهندگان باشد.زیرا در بهبودى وضع مالیات،و بهبودى حال مالیات ‏دهندگان،بهبودى حال دیگران نیز نهفته است.و هرگز دیگران به صلاح و آسایش ‏نمى ‏رسند،جز اینکه خراج دهندگان در صلاح و بهبودى به سر برند،چرا که‏ مردم همه عیال و نان خور خراج و خراج گذاران هستند.

باید کوشش تو در آبادى ‏زمین بیش از کوشش در جمع آورى خراج باشد زیرا که خراج جز با آبادانى ‏بدست نمى ‏آید.و آن کس که بخواهد مالیات را بدون عمران و آبادانى مطالبه‏ کند شهرها را خراب،و بندگان خدا را نابود مى ‏سازد.و حکومتش بیش ازمدت کمى دوام نخواهد داشت.

اگر رعایا از سنگینى مالیات،و یا رسیدن ‏آفات،یا خشک شدن آب چشمه ‏ها،و یا کمى باران و یا دگرگونى زمین دراثر آب گرفتن و فساد بذرها،و یا تشنگى بسیار براى زراعت و فاسد شدن آن ‏به تو شکایت آورند.مالیات را بمقدارى که حال آنها بهبود یابد تخفیف ده‏ و هرگز این تخفیف بر تو گران نیاید،زیرا که آن ذخیره و گنجینه ‏اى است که‏ آنها بالاخره آنرا در عمران و آبادى کشورت بکار مى ‏بندند و موجب عمران ‏سرزمینهاى تو و آراستن حکومت و ریاست تو خواهد بود و از تو به خوبى ستایش ‏می ‏کنند و در گسترش عدالت از ناحیه تو با خرسندى سخن مى ‏گویند.و تو نیز خوددر این میان مسرور و شادمان خواهى بود.

در حالی که تکیه بر فزونی نیروی آنان خواهی داشت به سبب آنچه نزدشان ذخیره کرده ای از آسوده کردن خاطر آنان و جلب اطمینان ایشان که به عدالت و مهربانی ات خو گرفته اند.

چه بسا که  که گاهى ‏براى تو گرفتاریهائى بیش مى ‏آید که باید بر آنها تکیه کنى.و در این حال آنهابا طیب خاطر،پذیرا خواهند شد و عمران و آبادى تحمل همه اینها را دارد.

 

?و اما ویرانى زمین!

تنها به این علت است که کشاورزان و صاحبان زمین فقیر مى ‏شوندو بیچارگى و فقر آنها بخاطر آن است که زمامداران به جمع اموال مى-پردازند و نسبت‏ به بقاى حکومتشان بدگمانند،و از تاریخ زمامداران گذشته کمتر ‏عبرت میگیرند.

 

?سپس در وضع منشیان و کارمندانت

دقت کن و کارهایت را به بهترین آنها بسپارو نامه‏ هاى سرى و نقشه‏ ها و طرحهاى مخفى خود را در اختیار کسى بگذار که داراى اساسى‏ترین اصول اخلاقى باشد.

از کسانى که موقعیت و مقام آنهارا مست و مغرور نسازد که در حضور بزرگان و سران مردم،نسبت ‏به تو مخالفت ‏و گستاخى کنند.

و در اثر غفلت در رساندن نامه ‏هاى کارمندانت،بتو و گرفتن‏ جوابه صحیحش از تو،کوتاهى ننمایند،خواه در امورى باشد که از طرف تودریافت می دارند و یا از سوى تو می بخشند.

باید قراردادهائى که براى تو تنظیم‏ میکنند سست و آسیب پذیر نباشد،و هر گاه قرار دادى به زیان تو باشد از یافتن راه حل ‏عاجز نمانند.

 نسبت ‏به ارزش و منزلت‏ خویش نا آگاه و بى اطلاع نباشند، که ‏شخص نا آگاه از منزلت‏ خویش،از ارزش و مقام دیگرى نا آگاهتر خواهد بود.

سپس در انتخاب این منشیان هرگز به فراست و خوشبینى و خوش گمانى‏ خود تکیه مکن، چرا که مردان زرنگ،طریقه جلب نظر و خوشبینى زمامداران‏را با ظاهر سازى و تظاهر به خوش خدمتى خوب مى‏ دانند،در حالیکه در ماوراء این ظاهر جالب هیچگونه امانت‏دارى و خیرخواهى وجود ندارد.

 آنهارا از طریق پستهائى که براى حکومتهاى صالح پیش از تو داشته ‏اند بیازماى.

بنابر این بر کسانى اعتماد کن که در میان مردم خوش سابقه ‏تر و در امانت دارى ‏معروفند و این خود دلیل آن است که تو براى خدا و کسانى که والى بر آنان هستى‏ خیر خواه مى‏ باشى.

 

باید براى هر نوعى از کارها یک رئیس انتخاب کنى!

رئیسى‏ی که کارهاى مهم، وى را مغلوب و درمانده نسازد،و کثرت کارها او را پریشان‏ و خسته نکند.

و به خوبى باید بدانى هر عیبى در منشیان تو یافت ‏شود که تو از آن‏ بی خبر باشى شخصا مسؤل آن خواهى بود.

 

?تجار و صاحبان صنایع توصیه کن.

و آنها را به خیر و نیکى سفارش نما(و در این توصیه بین) بازرگانانى که در شهر و یا ده هستند (و داراى مرکز ثابت وتجارتخانه ‏اند)و آنها که سیار و در گردشند،و نیز صنعتگرانى که با نیروى‏ جسمانى خویش بکار صنعت میپردازند،تفاوت مگذار.

چرا که آنها منابع اصلى‏ منافع و اسباب آسایش جامعه به شمار می روند،آنها هستند که از سرزمینهاى ‏دور دست،از پرتگاهها و کوهستانها و دریاها و سرزمینهاى هموار و ناهموارمواد مورد نیاز را گرد میآورند،از مناطقى که عموم مردم با آن سر و کارى ‏ندارند و جرئت رفتن به آن سامان را نمیکنند.

(توجه داشته باش)بازرگانان وپیشه‏ وران و صنعتگران مردمى سالمند و از نیرنگ و شورش آنها بیمى نیست.

آنها صلح دوست و آرامش طلبند.اما باید از وضع آنان،چه آنها که درمرکز فرماندارى تو زندگى میکنند و چه آنها که در گوشه و کنار هستند جستجو وبازرسى کنى.

ولى بدان با همه آنچه گفتم در میان آنها گروهى تنگ نظر و بخیل ‏آن هم به صورت قبیح و زشت ،میباشند،که همواره در پى احتکار مواد موردنیاز مردم و تسلط یافتن بر تمام معاملات هستند.و این موجب زیان توده مردم ‏و عیب و ننگ بر زمامداران است.

از احتکار به شدت جلوگیرى کن که رسول‏خدا صلى الله علیه و آله و سلم از آن منع فرمود.

باید معاملات با شرائط آسان صورت گیرد،با موازین عدل و نرخ هائى که نه به فروشنده زیان رساند و نه به خریدار.

و هرگاه کسى پس از نهى تو از احتکار به چنین کارى دست‏ بزند،او را کیفر کن!ودر مجازات او بکوش ولى این مجازات نباید بیش از حد باشد.

??

خدا را!خدا را!

در مورد طبقه پائین!

آنها که راه چاره ندارند یعنى ‏مستمندان و نیازمندان و تهیدستان و از کار افتادگان،در این طبقه هم کسانى هستندکه دست ‏سؤال دارند و هم افرادى که باید بآنها بدون پرسش،بخشش شود.

بنابر این به آنچه خداوند در مورد آنان به تو دستور داده عمل نما!

قسمتى از بیت-المال و قسمتى از غلات اراضی خالصه اسلامى را در هر محل بآنها اختصاص ده،و بدان آنها که دورند به مقدار کسانى که نزدیکند سهم دارند و باید حق همه آنها را مراعات کنى.

بنابر این هرگز نباید سرمستى زمامدارى‏ تو را به خود مشغول سازد، (و بآنها رسیدگى نکنى) چرا که هرگز بخاطرکارهاى فراوان و مهمى که انجام مى‏ دهى از انجام نشدن کارهاى کوچک ‏معذور نیستى!

نباید دل از آنها برگیرى و چهره بروى آنان درهم کشى!درامور آنها که بتو دسترسى ندارند و مردم به دیده تحقیر،به آنها مى ‏نگرند بررسى‏ کن.

و براى این کار فرد مورد اطمینانى را که خدا ترس،و متواضع باشد برگزین ‏تا وضع آنان را بتو گزارش دهد.

سپس با آن گروه طورى رفتار کن که به‏ هنگام ملاقات پروردگار عذرت پذیرفته باشد،چرا که از میان رعایا این ‏گروه از همه به احقاق حق محتاجترند.

و باید در اداى حق تمام افراد در پیشگاه‏ خداوند عذر و دلیل داشته باشى.

 

? درباره یتیمان و پیران از کارافتاده که هیچ ‏راه چاره‏ اى ندارند و نمى ‏توانند دست نیاز خود را بسوى مردم دراز کنند،بررسى کن،البته این کار بر زمامداران سنگین است!ولى حق همه ‏اش سنگین است!

و گاهى خداوند آن را بر اقوامى سبک مى ‏سازد،اقوامى که طالب عاقبت ‏نیکند،و خویش را به استقامت و بردبارى عادت داده و براستى وعده ‏هاى‏ خداوند اطمینان دارند.

 

?براى مراجعان خود وقتى مقرر کن که به نیاز آنها شخصا رسیدگى کنى!

مجلس عمومى و همگانى براى آنها تشکیل ده و درهاى آن را بروى هیچکس نبندو بخاطر خداوندى که ترا آفریده تواضع کن و لشکریان و محافظان و پاسبانان ‏را از این مجلس دور ساز! تا هر کس با صراحت و بدون ترس و لکنت ‏سخنان‏ خود را با تو بگوید؛ زیرا من بارها از رسولخدا صلى الله علیه و آله و سلم این سخن را شنیدم‏«ملتى که حق ضعیفان را از زورمندان با صراحت نگیرد،هرگز پاک ‏و پاکیزه نمى ‏شود و روى سعادت نمى ‏بیند».

سپس خشونت و کندى آنها رادر سخن تحمل کن،در مورد آنها هیچ گونه محدودیت و استکبار روا مدار که خداوند بواسطه این کار،رحمت واسعه اش را بر تو گسترش خواهد داد و موجب ثواب اطاعت او براى تو خواهد شد.

 

?آنچه می بخشى بگونه ‏اى ببخش‏ که گوارا باشد (بى منت و بى خشونت).

 خود دارى از بخشش را با لطف ومعذرت‏ خواهى توام کن!

 

? بدان قسمتى از کارها است که شخصا باید آنها راانجام دهى، (و نباید بدیگران واگذار کنى).از جمله:

پاسخ دادن به کارگزاران‏ دولت می باشد،در آنجا که منشیان و دفتر داران از پاسخ عاجزند.

و دیگر برآوردن نیازهاى مردم است در همان روز که احتیاجات گزارش میشود،و پاسخ‏ آنها براى همکارانت مشکل و دردسر میآفریند.

 

?(بهوش باش!)

کار هر روز را درهمان روز انجام ده زیرا هر روز کارى مخصوص بخود دارد.

باید بهترین اوقات‏ و بهترین ساعات عمرت را براى خلوت با خدا قرار دهى! هر چند اگر نیت‏ خالص‏ داشته باشى،و امور رعایا روبراه شود همه کارهایت عبادت و براى خدا است.

از جمله کارهائى که مخصوصا باید با اخلاص انجام دهى اقامه فرائض است‏ که ویژه ذات پاک او است.

بنابر این از بدنت ‏شب و روز در اختیار فرمان خدابگذار و آنچه موجب تقرب تو به خداوند میشود بطور کامل و بدون نقص بانجام ‏رسان.

اگر چه خستگى جسمى و ناراحتى پیدا کنى.و هنگامى که به نماز جماعت‏ براى مردم مى ‏ایستى باید نمازت نه نفرت‏ آور و نه تضییع ‏کننده باشد. (نه آنقدرآنرا طول بده که موجب تنفر مامومین شود و نه آنقدر سریع که نماز را ضایع کنى)

چرا که در بین مردمى که با تو به نماز ایستاده ‏اند،هم بیمار وجود دارد،و هم افرادى‏ که کارهاى فوتى دارند.

من از رسولخدا (ص)بهنگامى که مرا بسوى‏«یمن‏»فرستاد پرسیدم: ” چگونه با آنان نماز بخوانم؟در پاسخم فرمود:«نمازى بخوان‏ همچون نمازى که ناتوانترین آنها میخواند،و نسبت ‏به مؤمنان رحیم و مهربان ‏باش!»

 

?هیچگاه خود را در زمانى طولانى از رعیت پنهان مدار.

چرا که دور بودن‏ زمامداران از چشم رعایا خود موجب نوعى محدودیت و بى اطلاعى نسبت‏ به ‏امور مملکت است،و این چهره پنهان داشتن زمامداران،آگاهى آنها را ازمسائل نهانى قطع میکند.

در نتیجه،بزرگ در نزد آنان کوچک،و کوچک بزرک،کار نیک زشت،و کار بد نیکو،و حق با باطل آمیخته میشود.

چرا که زمامدار به هر حال بشر است،و امورى که از او پنهان است نمیداند.از طرفى حق همیشه ‏علامت مشخصى ندارد تا بشود راست را از دروغ تشخیص داد.

از این گذشته تو از دو حال خارج نیستى یا مردى هستى که خود را آماده جانبازى در راه حق‏ ساخته ‏اى؟بنابر این نسبت ‏بحق واجبى که باید بپردازى،یا کار نیکى که بایدانجام دهى،چرا خود را در اختفا نگه میدارى؟!یا مردى هستى بخیل و تنگ ‏نظر،در این صورت،مردم چون تو را ببینند مایوس میشوند و از حاجت‏ خواستن‏ صرفنظر میکنند.

بعلاوه بیشتر حوائج مراجعان براى تو چندان زحمتى ندارد،از قبیل شکایت از ستمى،یا در خواست انصاف در داد و ستدى.

 

?سپس بدان !

‏براى زمامدار، خاصان و صاحب اسرارى است که خود خواه و دست درازند،و در داد و ستد،با مردم عدالت و انصاف را رعایت نمی کنند،ریشه ستم آنان‏را با قطع وسائل از بیخ بر کن!و به هیچ یک از اطرافیان و بستگان خود زمینى ‏از اراضى مسلمانان وامگذار،و باید طمع نکنند که قرار دادى بسود آنها منعقدسازى که مایه ضرر سایر مردم باشد،خواه در آبیارى و یا عمل مشترک دیگر، بطوریکه هزینه ‏هاى آنرا بر دیگران تحمیل کنند که در این صورت سودش براى‏ آنها است و عیب و ننگش براى تو در دنیا و آخرت.

 

?حق را درباره آنها که خواهان حقند چه خویشاوند،و چه بیگانه رعایت‏ کن،و در این باره صابر باش و به حساب خدا بگذار!(و پاداش این کار را ازاو بخواه) هر چند این کار،موجب فشار بر یاران نزدیکت‏ شود،و سنگینى این راه رابخاطر سرانجام ستوده آن تحمل کن.

 

?و هرگاه رعایا نسبت‏ به تو گمان بد ببرند،افشاگرى کن!و عذر خویش را در مورد آنچه موجب بدبینى شده آشکارا باآنان در میان گذار،و با صراحت ‏بدبینى آنها را از خود بر طرف ساز،چه اینکه ‏اینگونه صراحت،موجب تربیت اخلاقى تو،و ارفاق و ملاطفت ‏براى رعیت‏ است و این بیان عذر،تو را به مقصودت در وادارساختن آنها بحق میرساند.

 

?هرگز صلحى را که از جانب دشمن پیشنهاد میشود و رضاى خدا در آن ‏است رد مکن،که در صلح براى سپاهت آسایش و تجدید نیرو،و براى خودت‏ آرامش از هم و غمها،و براى ملتت امنیت است.

 

?اما زنهار!زنهار!سخت ‏از دشمنت

پس از بستن پیمان صلح بر حذر باش!

چرا که دشمن گاهى نزدیک میشودکه غافلگیر سازد،بنابر این دور اندیشى را بکار گیر،و در این موارد روح خوش-بینى را کنار بگذار،اگر پیمانى بین تو و دشمنت ‏بسته شد،و یا تعهد پناه دادن‏ را باو دادى،

جامه وفاء را بر عهد خویش بپوشان،و تعهدات خود را محترم‏ بشمار!و جان خود را سپر تعهدات خویش قرارده!زیرا هیچ یک از فرائض الهى ‏نیست که همچون وفاى بعهد و پیمان، مردم جهان با تمام اختلافاتى که دارند،نسبت ‏بآن این چنین اتفاق نظر داشته باشند .

حتى مشرکان زمان جاهلیت، علاوه‏ بر مسلمانان،آن را مراعات میکردند.چرا که عواقب پیمان شکنى را آزموده‏ بودند.

بنابر این هرگز پیمان شکنى مکن،و در عهد خود خیانت روا مدار، ودشمنت را مفریب،زیرا غیر از شخص جاهل و شقى،کسى گستاخى بر خداوندرا روا نمیدارد. خداوند عهد و پیمانى را که با نام او منعقد میشود با رحمت‏ خود مایه آسایش بندگان،و حریم امنى برایشان قرار داده تا به آن پناه برند.و براى انجام کارهاى خود به جوار او متمسک میشوند.

بنابر این،فساد،خیانت و فریب،در عهد و پیمان راه ندارد،هرگز پیمانى را مبند که در تعبیرات‏ آن جاى گفتگو باقى بماند،و بعد از تاکید و عبارات محکم،عبارات سست‏ و قابل توجیه بکار مبر(که اثر آنرا خنثى میکند).

 

هرگز نباید قرار گرفتن در تنگنابخاطر الزامهاى الهى ،تو را وادار سازد که براى فسخ آن از راه ناحق ‏اقدام کنى،زیرا شکیبائى تو در تنگناى پیمانها که امید گشایش و پیروزى درعاقبت آن دارى،بهتر است از پیمان شکنى و خیانتى که از مجازات آن میترسى‏ .همان پیمان شکنى که موجب مسؤلیتى از ناحیه خداوند میگردد که نه در دنیا و نه‏ در آخرت نتوانى پاسخ گوى آن باشى.

 

?زنهار!از ریختن خون بناحق

بپرهیز،زیرا هیچ چیز در نزدیک ساختن کیفر انتقام،بزرگ ساختن مجازات،سرعت زوال نعمت،و پایان بخشیدن به‏ زمامدارى،همچون ریختن خون ناحق نیست،و خداوند سبحان در دادگاه ‏قیامت قبل از هر چیز در میان بندگان خود،در مورد خونهائى که ریخته شده‏ دادرسى خواهد کرد.

بنابر این زمامداریت را با ریختن خون حرام تقویت ‏مکن.چرا که آنرا تضعیف و سست میکند،بلکه بنیاد آنرا میکند.و آنرا به ‏دیگران منتقل مینماید.

و هیچگونه عذرى نزد خدا و نزد من در قتل عمد پذیرفته ‏نیست.چرا که کیفر آن قصاص است.و اگر به قتل خطا مبتلا گشتى و شمشیر وتازیانه و دستت‏ به ناروا کسى را کیفر کرد،-چون ممکن است‏ با یک مشت وبیشتر قتلى واقع گردد-،مبادا غرور زمامدارى مانع از آن شود که حق اولیاء مقتول ‏را بپردازى و رضایت آنها را جلب کنى!.

 

?خویشتن را از خودپسندى بر کنار دار و نسبت ‏به نقاط قوت خویش خود بین‏ مباش.

?مبادا تملق را دوست‏ بدارى زیرا که آن مطمئن‏ ترین فرصت‏ براى شیطان است،تا نیکوکارى نیکان‏ را محو و نابود سازد.

?از منت ‏بر رعیت‏ بهنگام احسان،بپرهیز،و بیش از آنچه ‏انجام داده ‏اى کار خود را بزرگ مشمار،و از اینکه بآنها وعده دهى و سپس تخلف‏ کنى برحذر باش،زیرا منت،احسان را باطل میسازد،و بزرگ شمردن خدمت ‏نور حق را میبرد و خلف وعده موجب خشم خدا و خلق است.

خداوند میفرماید«این موجب خشم بزرک نزد خدا است که بگوئید و انجام ندهید»(سوره ‏صف(61)،آیه‏3.

 

?از عجله در مورد کارهائى که وقتشان نرسیده،یا سستى در کارهائى که‏ امکان عمل آن فراهم شده،یا لجاجت در امورى که مبهم است،یا سستى درکارها هنگامى که واضح و روشن است ‏بر حذر باش!و هر امرى را در جاى خویش‏ و هر کارى را به موقع خود انجام ده.

 

?از امتیاز خواهى براى خود در آنچه مردم در آن مساوى هستند بپرهیز.

واز تغافل از آنچه مربوط به تو است و براى همه روشن است‏ برحذر باش،چرا که‏ بهر حال نسبت‏ بآن در برابر مردم مسئولى و بزودى پرده از روى کارهایت ‏بر کنارمیرود،و انتقام مظلوم از تو گرفته میشود.

 

?باد دماغت را فرو بنشان حدت و شدت‏ و قدرت دست،و تیزى زبانت را در اختیار خود گیر!،و براى جلوگیرى از این‏کار،مخصوصا توجه بزبانت داشته باش که(سخنى بدون فکر نگوئى)،و نیزدر به کار بستن قدرت، تاخیر انداز تا خشمت فرو نشیند،و مالک خویشتن گردى،هرگز حاکم بر خویشتن نخواهى بود جز اینکه فراوان به یاد قیامت و باز گشت‏ بسوى پروردگار باشى!

 

?بر تو واجب است که همواره بیاد حکومتهاى عادلانه پیش از خود باشى.

?همچنین توجه خود را بر روشهاى خوب یا اثرى که از پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم رسیده، و یا فریضه ‏اى که در کتاب خداوند آمده معطوف دار

پس از آنچه ما عمل کردیم و تو شاهد آن بودی پیروی کن.

و در عمل به آنچه در این عهد نامه برایت نوشتم و در اجرای آن از تو تعهد گرفتم و حجت خویش را بر تو تمام کردم کوشا باش.

تا آن هنگام که نفست بخواهد به سوی هوا و هوس بشتابد، عذری نداشته باشد.

من از خداوند می طلبم که به رحمت فراگیر و قدرت عظیمش در برآوردن هر خواسته ای من و تو را توفیق دهد بر آنچه خشنودیش در آن است، از معذور بودن نزد خودش و مخلوقش همراه با آوازه ی نیک در میان بندگانش و نشانه های زیبا در شهرها و تمام نمودن نعمت و فزونی کرامت.

و زندگی من و تو را با سعادت و شهادت به انجام رساند که ما به سوی او باز می گردیم و سلام و درود فراوان بر رسول خدا و بر خاندان پاکیزه و پاکش باد.

والسلام.

.

.

نامه53

نهج البلاغه

.

.