(شخصى از احاديث بدعت آور، و گوناگونى كه در ميان مردم رواج داشت پرسيد امام فرمود):
علت اختلاف احادیث در میان مردم
اقسام احاديث رواج يافته
احاديثى كه در دسترس مردم قرار دارد، هم حق است هم باطل، هم راست هم دروغ،
هم ناسخ هم منسوخ، هم عام هم خاص، هم محكم هم متشابه،
هم احاديثى كه بدرستى ضبط گرديده و هم احاديثى كه با ظن و گمان روايت شده.
در روزگار پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آنقدر دروغ به آن حضرت نسبت داده شد كه ايستاد و خطابه ايراد كرد،
و فرمود: «هر كس از روى عمد به من دروغ نسبت دهد جايگاه او پر از آتش است».
اقسام راويان حديث
افرادى كه حديث نقل مى كنند چهار دسته اند، كه پنجمى ندارد:
اول- منافقان نفوذى
نخست منافقى كه تظاهر به ايمان مى كند،
و نقاب اسلام بر چهره دارد،
نه از گناه مى ترسد و نه از آن دورى مى جويد
و از روى عمد دروغ به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نسبت مى دهد.
اگر مردم مى دانستند كه او منافق دروغگو است، از او نمى پذيرفتند
و گفتار دروغين او را تصديق نمى كردند،
اما با ناآگاهى مى گويند او از اصحاب پيامبر است،
رسول خدا را ديده و از او حديث شنيده، و از او گرفته است،
پس حديث دروغين او را قبول مى كنند.
در صورتى كه خدا تو را از منافقين آنگونه كه لازم بود آگاهاند،
و وصف آنان را براى تو بيان داشت.
آنان پس از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم باقى ماندند
و به پيشوايان گمراهى و دعوت كنندگان به آتش با دروغ و تهمت نزديك شده.
پس به آنان ولايت و حكومت بخشيدند،
و بر گردن مردم سوار گرديدند،
و به وسيله آنان به دنيا رسيدند.
همانا مردم هم با سلاطين و دنيا هستند،
مگر آن كس كه خدا او را حفظ كند،
اين يكى از آنچه ار گروه است.
دوم- اشتباه كار
كسى كه از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم چيزى را به اشتباه شنيده،
امّا سخن آن حضرت را درست حفظ نكرده است،
و با توهّم چيزى را گرفته،
امّا از روى عمد دروغ نمى گويد،
آنچه در اختيار دارد روايت كرده
و به آن عمل مى كند
و مى گويد من از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم آن را شنيده ام.
اگر مسلمانان بدانند كه او اشتباه كرده، و غير واقعى پنداشته، از او نمى پذيرفتند،
خودش هم اگر آگاهى مى يافت كه اشتباه كرده آن را رها مى كرد.
سوّم- ناآگاهانى كه حديث شناس نيستند
شخصى كه شنيده پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم به چيزى امر فرمود.
(امّا) سپس از آن نهى كرد و او نمى داند،
يا شنيد كه چيزى را نهى كرد، سپس به آن امر فرمود و او آگاهى ندارد،
پس نسخ شده را حفظ كرد ولى ناسخ را نمى داند.
اگر بداند كه حديث او منسوخ است تركش مى كند،
و اگر مسلمانان نيز مى دانستند روايت او نسخ شده، آن را ترك مى كردند.
چهارم- حافظان راست گفتار
آن كه نه به خدا دروغ مى بندد و نه به پيامبرش دروغ نسبت مى دهد.
دروغ را از ترس خدا، و حرمت نگهداشتن از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم دشمن دارد.
در آنچه از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم شنيده اشتباه نكرده،
بلكه آن را با تمام جوانبش حفظ كرده است،
و آن چنان كه شنيده بدون كم و كاست نقل مى كند.
پس او ناسخ را دانسته و به آن عمل كرده،
و منسوخ را فهميده و از آن دورى جسته،
خاص و عام، محكم و متشابه، را شناخته، هر كدام را در جاى خويش قرار داده است.
اقسام اصحاب رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم
گاهى سخنى از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم داراى دو معنا بود، سخنى عام، و سخنى خاص،
كسى آن را مى شنيد كه مقصود خدا و پيامبرش را از آن كلام نمى فهميد،
پس به معناى دلخواه خود تفسير مى كرد،
بدون آن كه معناى واقعى آن را بداند، كه براى چه هدفى صادر شد، و چرا چنين گفته شد، حفظ و نقل مى كرد.
همه ياران پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم چنان نبودند كه از او چيزى بپرسند و معناى واقعى آن را درخواست كنند
تا آنجا كه عدّه اى دوست داشتند عربى بيابانى يا سؤال كننده اى از آن حضرت چيزى بپرسد و آنها پاسخ آن را بشنوند،
امّا من هر چه از خاطرم مى گذشت مى پرسيدم، و حفظ مى كردم.
پس اين است علل اختلاف رواياتى كه در ميان مردم وجود دارد،
و علل اختلاف روايات در نقل حديث.
.
خطبه 210
نهج البلاغه
.
موسسه اهل البیت
